Λούθηρος, Μαρτίνος

(Martin Luther, Άισλεμπεν 1483 – 1546). Γερμανός θεολόγος. Καταγόταν από οικογένεια χωρικών και ανατράφηκε με τον συνήθη, για τα δεδομένα εκείνης της εποχής, τρόπο, όπου κυριαρχούσαν η πειθαρχία και η ευσέβεια. Διεξήγαγε τις εγκύκλιες σπουδές του στο Μάνσφιλντ, έπειτα στο Μαγδεμβούργο και τελικά στο Άιζεναχ, πάντοτε σε περιβάλλον έντονης θρησκευτικότητας. Το 1501 εγγράφηκε στο πανεπιστήμιο του Έρφουρτ για να σπουδάσει καλές τέχνες και στη συνέχεια νομικά, πραγματοποιώντας την επιθυμία του πατέρα του. Στα πανεπιστήμια του Άιζεναχ και του Έρφουρτ, όπου πλεόναζε ο αντίκτυπος της επίδρασης των διδασκαλιών του Όκαμ και λιγότερο των ουμανιστικών θεωριών, ο νεαρός Λ. άρχισε να αμφισβητεί τις αντιλήψεις του Όκαμ, ιδιαίτερα εκείνες που αφορούσαν το πρόβλημα του άνωθεν προορισμού και της ελευθερίας. Στις 2 Ιουλίου 1505, όταν βρέθηκε στην εξοχή εν μέσω μιας ισχυρής καταιγίδας κατά την οποία ένας κεραυνός τον έριξε στο έδαφος, ο Λ. ευχήθηκε πως αν ξεπερνούσε τον κίνδυνο θα ακολουθούσε τον μοναχικό βίο. Ο τρόμος του θανάτου και της αιώνιας κόλασης, που τον βασάνιζε συνεχώς, τον ώθησε σε μια απόφαση που εκ πρώτης όψεως φαίνεται ανεξήγητη, αλλά η οποία, αντίθετα, υπήρξε το λογικό αποτέλεσμα μιας ολόκληρης θρησκευτικής και πνευματικής προπαρασκευής. Μολονότι αντιμετώπισε την έντονη αντίδραση του πατέρα του, έγινε μοναχός στη μονή των αυγουστινιανών του Έρφουρτ, όπου ξεκίνησε και τις θεολογικές του σπουδές. Το 1510, στα πλαίσια ενός επαγγελματικού ταξιδιού στη Ρώμη για υποθέσεις του τάγματος, επισκέφθηκε με απόλυτη ευσέβεια τους ναούς και έλαβε άφεση αμαρτιών, αφού ακολούθησε την προκαθορισμένη διαδικασία και ανήλθε την ιερή κλίμακα. Επιστρέφοντας στη Γερμανία τον απασχόλησε ιδιαίτερα το ζήτημα της συμπεριφοράς του λατινικού κλήρου, ενώ συγχρόνως τον βασάνιζε και το θέμα των αφέσεων (συγχωροχάρτια) και της μεσολάβησης των αγίων. Στη συνέχεια ανέλαβε την έδρα της θεολογίας στο πανεπιστήμιο του Βίτενμπεργκ, όπου παρέδιδε μαθήματα επί της Αγίας Γραφής και των Επιστολών του Παύλου, εμβαθύνοντας με αυτόν τον τρόπο στη γνώση των ιερών κειμένων. Η εγκατάλειψη από τον Λ. της σχολαστικής θεολογίας και η ενασχόλησή του με την Αγία Γραφή προδίδει την επίδραση που είχε ασκήσει σε αυτόν ο ευαγγελικός ουμανισμός του Εράσμου. Στην περίπτωση του Λ. δεν επρόκειτο για μια εναρμόνιση του ουμανισμού με τις Γραφές, αλλά για ένα αληθινό θρησκευτικό δράμα, που επιλύθηκε στον στίχο της Προς Ρωμαίους Επιστολής του Παύλου, «ο δε δίκαιος εκ πίστεως ζήσεται». Βεβαιώνεται έτσι ότι οι ουμανιστικές σπουδές υπήρξαν γι’ αυτόν ένα μέσο, προκειμένου να υποστηρίξει, με τη μαρτυρία της Γραφής, τη νέα θεολογία που θεμελιωνόταν στην πίστη, την οποία παραχωρεί ο Θεός σε όποιον αναγνωρίζει ότι είναι αμαρτωλός και εμπιστεύεται τον εαυτό του σε Εκείνον. Η πρώτη πολεμική ενέργεια του Λ. ήταν αποτέλεσμα των αφέσεων που διακηρύχθηκαν στη Γερμανία το 1517. Με την υπόσχεση ότι θα απελευθέρωναν τις ψυχές από το Καθαρτήριο, καλούσαν τους πιστούς να προσφέρουν στον έρανο για την ανοικοδόμηση της βασιλικής του Αγίου Πέτρου. Οι μισές εισπράξεις επρόκειτο να κατατεθούν στον Αλβέρτο των Χοεντσόλερν για να πληρώσει στον Λέοντα Γ’ την εγκαθίδρυση της αρχιεπισκοπής της Μαγεντίας (Μάιντς). Αυτές οι ενέργειες δεν ήταν πρωτόγνωρες στον χριστιανικό κόσμο, ενώ διατυπώνονταν από καιρό αμφιβολίες και εχθρικές κινήσεις. Στις 31 Οκτωβρίου 1517 ο Λ. θυροκόλλησε στον καθεδρικό ναό του Βίτενμπεργκ τις περίφημες 95 θέσεις του, δηλαδή 95 προτάσεις για συζήτηση, ενέργεια στην οποία είχαν προβεί και εκπρόσωποι κοσμικών κύκλων. Οι συγκεκριμένες θέσεις αποσκοπούσαν στην κινητοποίηση του γερμανικού εθνικού αισθήματος εναντίον της εκμετάλλευσης από τη Ρώμη, ενώ αμφισβητούσαν την εξουσία του πάπα επί των ψυχών του Καθαρτηρίου, δίνοντας έμφαση στο θέμα της συντριβής της ψυχής από τη μετάνοια, που μόνη αυτή μπορεί να οδηγήσει στη σωτηρία, πέρα από τα έργα και τις προσευχές. Η αντίδραση της Ρώμης, που περιοριζόταν στο σχόλιο «καλογερικοί καβγάδες», ουσιαστικά υποτιμούσε τη δυναμική των αιτημάτων του Λ. Το άμεσο αποτέλεσμα αυτών των διαφωνιών ήταν η οριστική διάρρηξη των ήδη επισφαλών σχέσεων ανάμεσα στη Γερμανία και στην Εκκλησία της Ρώμης. Ενώ συγκεντρώνονταν στοιχεία για την παραπομπή του Λ. σε δίκη, μια πρώτη άκαρπη συνάντηση διενεργήθηκε στο Άουγκσμπουργκ (Αυγούστα) το 1518, μεταξύ του παπικού λεγάτου στη Γερμανία, καρδινάλιου Καετάνο, και του ύποπτου για αίρεση μοναχού. Το 1520 ο πάπας Λέων Γ’, με τη βούλα Exsurge Domine, διέταξε την ανασκευή των θέσεων του Λ., ο οποίος στο μεταξύ είχε δημοσιεύσει, μεταξύ άλλων, δύο έργα στα οποία διατύπωνε με ευκρίνεια τις απόψεις του: Επιστολή προς τους χριστιανούς ευπατρίδες του γερμανικού έθνους, αφορώσα εις την μεταρρύθμισιν της χριστιανικής Εκκλησίας (An den Christlichen Adel deutscher Nation: von der Christlichen Standes Besserung) και Περί χριστιανικής ελευθερίας (De libertate christiana). Προκαλώντας ακόμη περισσότερο τον πάπα ο Λ. έκαψε δημοσίως σε μια πλατεία το αντίγραφο της παπικής βούλας, το Σώμα Κανονικού Δικαίου (Corpus Juris Canonici) και τη Θεολογική Σούμα του Θωμά Ακινάτη. Τον Αύγουστο του 1521 κλήθηκε να παρουσιαστεί στην αυτοκρατορική δίαιτα του Βορμς, στην οποία προέδρευε ο ίδιος ο αυτοκράτορας Κάρολος Ε’, όπου ο Λ. αρνήθηκε να αποκηρύξει τα συγγράμματά του, υποστηρίζοντας ότι είναι απαράβατο δικαίωμα κάθε χριστιανού να εξετάσει και να κρίνει μόνος του. Η δίαιτα αποφάσισε τον εξορισμό του με την κατηγορία του αιρετικού και του παραχώρησε σαράντα ημέρες για να επιστρέψει στο Βίτενμπεργκ. Μετά την παρέλευση αυτής της προθεσμίας θα ήταν δυνατή η καταδίκη του, με μια οποιαδήποτε καταγγελία, σε θάνατο στην πυρά. Στη διάρκεια όμως του ταξιδιού του μια ομάδα ιπποτών τον απήγαγε μεταφέροντάς τον με ασφάλεια στον πύργο του Βάρτμπουργκ, με διαταγή του εκλέκτορα της Σαξονίας Φρειδερίκου του Σοφού. Ο τελευταίος επεξεργαζόταν κρυφά τη δημιουργία συνθηκών ασφάλειας και προστασίας του Λ., επειδή ήταν Γερμανός υπήκοος και είχε την εύνοια του λαού, που τον είχε αναγάγει σε εθνικό ήρωα. Στο διάστημα της παραμονής του στον πύργο του Βάρτμπουργκ, ο Λ. ασχολήθηκε με τη μετάφραση από τα ελληνικά στα γερμανικά των κειμένων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, επιτυγχάνοντας με αυτό το έργο τη δημιουργία μιας κοινής γλώσσας για τον λαό του, συνδέοντας τη Μεταρρύθμιση με τη γερμανική ψυχή. Στο μεταξύ, οι μαθητές του Λ., μεταξύ των οποίων ο Μελάγχθων και ο Κάρλστατ, είχαν εφαρμόσει στην πράξη τη Μεταρρύθμιση στο Βίτενμπεργκ, εισάγοντας νεωτερισμούς στη λατρεία και στη λειτουργία, ενώ η τάξη των ιπποτών, που είχε γίνει η πρωτοπόρος του λουθηρανισμού (βλ. λ.), υποκινούσε εξέγερση (1522-23), που κατεστάλη από τους ηγεμόνες, για να γίνει κύρια των εκκλησιαστικών κτημάτων. Τέλος, με τον Μίντσερ παρουσιάστηκε η λαϊκή αίρεση, με πρώιμες αναρχικές και κομουνιστικές τάσεις. Ο Λ., επιστρέφοντας στο Βίτενμπεργκ, απομάκρυνε τον Κάρλστατ λόγω ιδεολογικών διαφορών και στράφηκε προς τους ηγεμόνες, εναντίον του Μίντσερ και των χωρικών που είχαν επιλέξει την οδό των όπλων. Μπροστά σε αυτήν την κοινωνική αναταραχή, ο Λ. επέδειξε συντηρητισμό και πίστη στη γερμανική φεουδαρχική τάξη, υποστηρίζοντας τη θεία προέλευση της πολιτικής εξουσίας. Οι χωρικοί, κατά την άποψή του, δικαιώνονταν μεν από θεωρητικής πλευράς, αλλά ο Χριστός είχε διδάξει ότι πρέπει να υποφέρουμε, και ο πολίτης που δεν έχει πολιτική εξουσία δεν πρέπει να στρέφεται στα όπλα. Μετά τη σφαγή των χωρικών στο Φρανισχάουζεν (1525), πολλοί Γερμανοί ηγεμόνες, που καθησυχάστηκαν από τη στάση του Λ., ανέλαβαν την υπεράσπισή του, ενώ την ίδια περίοδο η Μεταρρύθμιση εξαπλωνόταν στις βαλτικές και σκανδιναβικές χώρες. Το 1525, ο Λ. παντρεύτηκε την Αικατερίνη φον Μπόρα από την οποία απέκτησε έξι γιους. Στο μεταξύ, ασχολήθηκε με τη συγγραφή των έργων Μεγάλη και Μικρή Κατήχηση και με τη σύνθεση ύμνων για εκκλησιαστική χορωδία. Το 1525 δημοσίευσε το έργο Περί δουλείας της βούλησης (Vom unfreien Willen) με σκοπό να εναντιωθεί στον Έρασμο, ο οποίος, ύστερα από μια μέτριας έντασης υπεράσπιση του λουθηρανισμού, τον αποκήρυξε τελικά στο έργο του Διατριβή περί ελευθερίας της βούλησης. Το 1530 συνήλθε μια δίαιτα στο Άουγκσμπουργκ (Αυγούστα), όπου υποστήριξε τον Λ. ο μαθητής του Μελάγχθων εκφωνώντας την Αυγουσταία Ομολογία (Confessia Augustana)· σε αυτήν προσχώρησαν σταδιακά όλες οι λουθηρανικές κοινότητες. Ο Λ. εξέφρασε ακόμη την έντονη διαφοροποίησή του με τις θέσεις του κινήματος των αναβαπτιστών και το βάπτισμα των νηπίων, θεωρώντας ότι επηρέαζαν αρνητικά τις σχέσεις των πιστών με το κράτος. Βαθμιαία ο λουθηρανισμός σταθεροποιούσε τη θέση του, γεγονός το οποίο μεταφραζόταν σε πρακτικό επίπεδο με τον διορισμό των θρησκευτικών εφόρων από τους ηγεμόνες και τη θεσμοθέτηση των κηρύκων του θείου λόγου, οι οποίοι έπρεπε να είναι εξουσιοδοτημένοι από τη θεολογική σχολή του Βίτενμπεργκ· αποτέλεσμα αυτού του περιορισμού ήταν η δημιουργία μιας νέας, διαφορετικής ιεραρχίας. Την ίδια περίοδο ο Λ. κουρασμένος και κατά ένα μέρος απογοητευμένος από τις επιλογές των οπαδών του –και υποφέροντας από πέτρες στα νεφρά και στη χολή– βάδιζε προς το τέλος της ζωής του. Το τελευταίο βίαιο φυλλάδιο που συνέταξε εναντίον της παποσύνης, παρομοιάζοντάς την με τον Αντίχριστο, χρονολογείται το 1545. Ο Γερμανός θεολόγος Μαρτίνος Λούθηρος, σε έργο του Λούκας Κράναχ (Πινακοθήκη Ουφίτσι, Φλωρεντία). Ο Μαρτίνος Λούθηρος με την οικογένειά του σε πίνακα εποχής.